یادداشت آیا تیم المپیاد ایران اول شد؟ شهاب صقری شماره‌ی 190 نجوم، کمی دیرتر از زمان موعود به دست‌تان رسید، این را می‌دانم. در این کار عمدی (یا عمدهایی) بود که مسئولیت آن را من برعهده می‌گیرم، چون پیشنهاد این تأخیر خودخواسته از سوی من بود. سه رویداد نجومی مهم در اواخر مهر و اوایل آبان پیش رویمان بودند ... ------------------------------------------------------------------------------------- اخبار جهان : - حلقه‌ای جدید برای ارباب حلقه‌ها - اقیانوس‌های پُراکسیژن اروپا - نخستین تصویر با‌کیفیت از یاپتوس - جست‌وجویی تازه برای یافتن انرژی تاریک - بازنشستگی شاتل‌ها = پایان گردشگری فضایی - خبرهای خوب و بد از سیارک آپوفیس - مِسِنجِر برای سومین بار عطارد را <مزه> کرد - کهکشان‌ها چطور به این اندازه‌ها رسیده‌اند؟ - ترکیب نورها در تصاویر هرشل - نور آبی، تهدیدی برای حیوانات و انسان - چرخه‌ی خورشیدی،محرک آب‌وهوا - ماهِ مرطوب - معابد مصری نقشه‌هایی آسمانی دارند - مه‌نشین‌های آپولو؟ بله هنوز آنجا هستند! - اندازه‌گیری کهکشان غول‌پیکر ------------------------------------------------------------------------------------- جایزه‌ی عکاسی علمی <لنارت نیلسون> برای عکاس و روزنامه‌نگار ایرانی بابک امین تفرشی، همکار ماهنامه‌ی نجوم، برنده‌ی معتبرترین جایزه‌ی عکاسی علمی جهان شد. پیش از سفرش به سوئد برای دریافت کردن این جایزه، گفت‌وگویی با او انجام دادیم که اگرچه به مناسبت همین جایزه بود، اما به موضوع‌های دیگری هم کشیده شد که می‌توانید آن را در صفحه‌ی 28 بخوانید. جایزه‌ی سال 1388/2009 لنارت نیلسون، به‌طور مشترک به عکاس و روزنامه‌نگار علمی ایرانی، بابک امین‌تفرشی، و دانشمند سیاره‌شناس آمریکایی، کارولین پورکو، تقدیم شد. این جایزه برای تقدیر از کارهای عکاسی این دو نفر اهدا شد که هر کدام از زاویه‌ی دید خاص خود نمایانگر جایگاه انسان در عالم است. این جایزه معتبرترین جایزه در زمینه‌ی عکاسی علمی و پزشکی است... ------------------------------------------------------------------------------------- اخبار ایران : - ایران، میزبان موفق المپیاد جهانی نجوم و اخترفیزیک - باشگاه نجوم تهران - از بهارستان تا کیهان - تکاپوی یک شب رصدی - سومین جشنواره‌ی ساعت‌های آفتابی در تهران - باشگاه نجوم رشت - انجمن نجوم در افغانستان - از زمین تا کیهان در شهرهای ایران - برنامه‌ی هفته‌ی جهانی فضا در کرج - جشنواره‌ی ساعت‌های آفتابی در اردبیل ------------------------------------------------------------------------------------- نخستین شواهد محکم از وجود اَبَرزمین شاید سیارات زمین‌مانند در عالم ما خیلی هم نادر نباشند. اکنون جرم و چگالی کوچک‌ترین سیاره‌ی سنگی فراخورشیدی در دستان دانشمندان است. طولانی‌ترین مجموعه اندازه‌گیری‌های طیف‌نگار هارپس(HARPS) ماهیت کوچک‌ترین و سریع‌چرخش‌ترین سیاره‌ی فراخورشیدی شناخته‌شده را آشکار کرد. مشخص شد که جرم سیاره‌ی کوروت(CoRoT7b) 7b- پنج برابر جرم زمین است. دانستن این ویژگی به‌علاوه‌ی شعاع آن، که می‌دانیم کم‌تر از دو برابر سیاره‌ی سنگی ماست، می‌گوید که چگالی آن تقریباً با چگالی زمین برابر است؛ یعنی سیاره‌ای سنگی و صلب. داده‌‌های گسترده هم‌چنین نشان می‌دهند که یک اَبَرزمین دیگر نیز در این منظومه‌ی سیاره‌ای وجود دارد... ------------------------------------------------------------------------------------- برخوردهای شهاب‌سنگی، یخ را به مریخ می‌آورند تونی فیلیپس شاید برای یافتن یخ آب روی سیاره‌ی سرخ باید کمی از قطب‌ها فاصله بگیریم و به دنبال دهانه‌های برخوردی تازه باشیم. شهاب‌سنگ‌هایی که اخیراً با مریخ برخورد کرده‌اند، رسوباتی از آب یخ‌زده را کمی پایین‌تر از سطح این سیاره از خود بر جای گذاشته‌اند. تصاویری که مدارگرد شناسایی مریخ(MRO) از این محل‌های برخورد گرفته است، نشان می‌دهند که شاید بتوان آب یخ‌زده را در عرض‌های جغرافیایی پایین‌تر از آنچه پیش‌تر تصور می‌شد، یافت... ------------------------------------------------------------------------------------- به دنبال آب در ماه بابک امین‌تفرشی ساعت سه بعدازظهر 17 مهر 1388 گلوله‌ای 12 متری به وزن بیش از 2 تن با سرعت حدود ده هزار کیلومتر بر ساعت سینه‌ی ماه را شکافت. تلسکوپ‌هایی در زمین و فضا و کاوشگرهایی در اطراف ماه نظاره‌گر این برخورد بودند تا انبوه گردوغباری را، که در پی آن به فضا بلند می‌شد، بررسی کنند و اثری از آب در خاک این بخش از ماه بیابند. بسیاری از تلسکوپ‌ها هیچ نشانی از برخورد ندیدند اما چندین آشکارساز اثر برخورد را در طیف‌های گرفته‌شده ثبت کردند و تحقیقات روی این طیف‌ها ادامه دارد تا ردی از ملکول‌های آب پیدا شود. از دهه‌ی 1340/1960، که آغاز کاوش‌های فضایی ماه بود، برای دانشمندان علوم سیاره‌ای مشخص شد که ماه دنیایی خشک و بی‌جان است؛ درحالی که زمانی در تصور عمومی بشر این نزدیک‌ترین همسایه‌ی فضایی زمین سرزمینی زیست‌پذیر به نظر می‌رسید. در داستان خلاقانه‌ی <سفر به ماه> ژول ورن مسافران فضا با دنیایی بی‌جان در سوی رو به زمینِ ماه و جهانی خوش‌اقلیم و زنده در نیمه‌ی پنهان ماه روبه‌رو شدند (نیمه‌ای که به‌سبب برابری دوره‌ی چرخش ماه با گردش مداری آن به دور زمین از دید ما پنهان است). اما فضاپیماها در دهه‌ی 1340/1960 نیمه‌ی پنهان ماه را نیز دنیایی بی‌جان و آبله‌رو از گودال‌های برخوردی یافتند. با فرود آپولوها بر سطح ماه و آغاز کاوش‌های انسانی در اواخر دهه‌ی 1340/1960 نسبت به وجود ذره‌ای آب در ماه نیز قطع امید شد. فضانوردان آپولو ... ------------------------------------------------------------------------------------- زندگی و مرگ اَبَرخورشیدها رابرت زیمرمن ستاره‌های ولف-رایه بزرگ، داغ و درخشان‌اند و گاز و غبار را در همه‌ی جهات به بیرون می‌ریزند. درک این مطلب که این ستاره‌ها چگونه می‌میرند می‌تواند به حل این معما که چه چیزی بزرگ‌ترین انفجارهای عالم را به راه می‌اندازد، کمک کند. برای بسیاری از افراد، پیری زمان کاهش سرزندگی و نیروی حیات است. زمانی است که ما کم‌انرژی‌تر و کم‌تحرک‌تر می‌شویم. اما درباره‌ی ستاره‌های بزرگ، این‌طور نیست. هنگامی که ستاره‌ی پرجرمی پا به سن می‌گذارد، مانند نوجوانی بدرفتار عمل می‌کند. پرهیاهو و پرخاشگر می‌شود، و مستعد فوران‌های ناگهانی و ویران کردن هر چیزی است که در کنار آن است... ------------------------------------------------------------------------------------- گرانش و نسبیت عام رضا منصوری مرحوم عبدالسلام، فیزیکدان پاکستانی برنده‌ی جایزه‌ی نوبل، می‌گفت: بهترین فیزیکدان کسی است که بهترین تعمیم را می‌دهد. این حرف خیلی بی‌ربط نیست! هزاران سال انسان‌ها می‌دیدند که نه‌فقط سیب از درخت به زمین می‌افتد بلکه هر چیز! اما این نیوتون و عصر او بود که توانست با تعمیم این پدیده‌ی ساده به هر نوع ماده، قانون گرانش را وضع کند. دقت کنید هر تعمیمی به‌دردخور نیست؛ مثلاً اگر در یک اجتماع یک نفر دزدی کند درست نیست این پدیده را تعمیم دهیم و بگوییم همه‌ی افراد آن جامعه دزدند! این مثال قدری نابه‌جا را از آن جهت زدم که هشداری باشد برای وضع قانون از طریق تعمیم. کم دیده نمی‌شود که قانون‌گذاران، چه در سطح یک کشور و چه در سطح یک بنگاه، تعمیم‌های بسیار نابه‌جایی می‌دهند و بر آن مبنا قانون و قاعده وضع می‌کنند. بیشتر قوانین زیبای فیزیک تعمیم‌های زیبا و موفقی‌اند. نسبیت عام اینشتین یک تعمیم به‌نسبت انتزاعی اما زیبا از پدیده‌ی سقوط آزاد است! بی‌جهت نیست امروزه پس از صد سال هنوز هر کار پیچیده و مهم علمی را به اینشتین نسبت می‌دهند. راستی اینشتین چه گفت؟ آلبرت اینشتین نقش عمده‌ای نه‌تنها در پیشبرد فیزیک و کیهان‌شناسی، بلکه در پیشبرد فرهنگ و تمدن بشر در یک قرن اخیر داشته است. نظریه‌ی <نسبیت> خاص وی برداشت ما را از مفهوم زمان و مکان تغییر داد، به‌‌گونه‌ای که برای هیچ‌یک از دانشمندان و طبیعیون پیش از وی قابل تصور نبود. لفظ نسبیت، که وی برای زمان و مکان به‌کاربرد، آنچنان تأثیری در میان دانشمندان و فرهیختگان دنیا گذاشت، که دیری نپایید علوم انسانی مانند علم اخلاق، فلسفه، یا زبان‌شناسی هم کوشیدند به‌نوعی اصل نسبیت را در مباحث خود وارد کنند. همین‌طور، نظریه‌ی نسبیت عام وی، نه‌تنها بینش جدیدی از نیروی جاذبه‌ی گرانشی مطرح کرد، بلکه تصور ما را از فضا و خواص آن، و در نتیجه از عالم و تحول آن، قاطعانه متحول کرد... ------------------------------------------------------------------------------------- پرتوهایکیهانی در بیشترین مقدار از آغاز عصر فضا تونی فیلیپس برنامه‌ی سفر به مریخ دارید؟ سپرهای محافظتی را فراموش نکنید! بر طبق یافته‌های حسگرهای فضاپیمای اِیس (کاوشگر ترکیبات پیشرفته(ACE - ناسا، پرتوهای کیهانی کهکشانی به بیشترین مقدار خود از آغاز عصر فضا رسیده‌اند... ------------------------------------------------------------------------------------- پیوند بین هنر، علم و بشریت گفت‌وگو با بابک امین تفرشی، نویسنده و عکاس علمی، برنده‌ی جایزه عکاسی لنارت نیلسون، بنیان‌گذار و مدیر پروژه‌ی جهان در شب، و عضو شورای سردبیری ماهنامه‌ی نجوم گفت‌وگوکنندگان: شهاب صقری - فاطمه عظیم‌لو - زهرا رحیمدل نجوم - آقای تفرشی، ممکن است لطفاً توضیحی درباره‌ی این جایزه بدهید و اینکه چطور شد که شما برنده‌ی آن شدید؟ بله. جایزه‌ی لنارت نیلسون برای عکاسی علمی در رشته‌های مختلف اعطا می‌شود؛ از جمله پزشکی، فضا، نجوم، و حتی بخش‌های فن‌آوری. اگر عکاسانی در هریک از این زمینه‌ها سبب رشد چشمگیر عکاسی شده باشند، یا توجه عمومی را در سراسر جهان جلب کرده باشند معمولاً هیئت داوران، که از کشورهای مختلف‌اند، این کارها را بررسی و یک نفر را انتخاب می‌کنند. به همین علت این برنامه حالت مسابقه ندارد و مانند جوایز دیگری است که سالانه برای فعالیتی خاص در نظر گرفته می‌شود. درضمن به یک یا چند عکس خاص هم تعلق نمی‌گیرد، بلکه مجموعه فعالیت را در نظر می‌گیرند. امسال، شاید چون سال جهانی نجوم بود، هر دو برنده‌ی مشترک این جایزه از جامعه‌ی نجوم بودند... ------------------------------------------------------------------------------------- آسمان در این ماه: - مربعِ کلیدی اسب بالدار، کاظم کوکرم - جدول پدیدههای آسمان آذر 1388، جدول سیارات منظومه شمسی در آذر 1388، جدول زمان پدیدههای قمرهای گالیله‌ای مشتری - دیدار با اعضای منظومه‌ی شمسی در آذر 1388، محمدحسین الماسی و فائزه آقایی - شکارچیان هلال، روِیت یک هلال بحرانی با چشم برهنه، علی ابراهیمی سراجی - ایمنی در رصد خورشید، گِلِن چاپل - رصدِ یاقوت‌های سرخِ آسمان، حامد پورخرسندی* ------------------------------------------------------------------------------------- ستارگان جوان نجوم در میهمانی کویر گزارشی از برگزاری سومین دوره‌ی المپیاد جهانی نجوم و اخترفیزیک به میزبانی ایران محمدجواد ترابی اردوگاه شهید باهنر تهران در روز شنبه 25 مهر 1388، میزبان منجمان جوانی شد که برای شرکت در سومین المپیاد جهانی نجوم و اخترفیزیک از 20 کشور جهان راهی ایران شده بودند تا مهارت‌های نظری و رصدی نجومی خود را به آزمایش بگذراند. این دوره از المپیاد، که به همت باشگاه دانش‌پژوهان جوان امسال در ایران برگزار شد، از امتیاز بالاتری نسبت به سال‌های پیش برخوردار بود، زیرا با سال جهانی نجوم مقارن شده بود... ------------------------------------------------------------------------------------- پرتوهای ایکس و محیط کهکشان‌ها دکتر حبیب خسروشاهی در 15 سال اخیر با توجه به ظهور نسل جدید تلسکوپ‌های پرتو ایکس، پنجره‌ای جدید به سوی بررسی محیط کهکشان‌ها گشوده شده است. اما منشاء ارتباط محیط کهکشان‌ها و پرتوهای ایکس چیست؟ کهکشان‌ها به تعبیری بلوک‌های تشکیل‌دهنده‌ی عالم هستند که در انواع، رنگ‌ها، درخشندگی‌ها و اندازه‌های گوناگون یافت می‌شوند. کهکشان‌ها از ستاره تشکیل شده‌اند، اما ستاره‌ها تنها ترکیبات کهکشان‌ها نیستند. هرچند در نظریه‌ی مهبانگ، ستاره‌ها پیش از کهکشان‌ها تشکیل شده‌اند اما نسل‌های بعدی ستاره‌ها در کهکشان‌ها شکل گرفته‌اند و بنابراین ارتباط نزدیکی بین ساختار کهکشان‌ها و ستاره‌زایی در آنها وجود دارد... ------------------------------------------------------------------------------------- 12 هدف عالی برای رصد ماه مایکل بکیچ با رصد کردن دهانه‌ها، بسترهای گدازه‌ای، و عارضه‌ای تماشایی به‌شکل حرفX ، مهارت‌های رصدی خودتان را افزایش بدهید. ماه برای هر رصدگری، چیزی قابل عرضه دارد. رخی دارد که هر شب تغییر می‌کند. رصد تلسکوپی ماه در دوره‌ای یک‌ماهه می‌تواند بسیار فریبنده و دلپذیر باشد. برخلاف تصور عموم، بدترین زمان برای رصد کردن ماه، هنگامی است که ماه به درخشان‌ترین حالت خود (ماه کامل) می‌رسد. در این هنگام، خورشید درست از نقطه‌ای پشت سر رصدگر به ماه می‌تابد و تمام سطح آن را روشن می‌کند، بنابراین تعداد سایه‌ها و جزییات قابل تشخیص در آن به حداقل می‌رسد... ------------------------------------------------------------------------------------- لووریه و کشف کوتوله‌ی‌شباهنگ جی هالبرگ داستان کشف کوتوله‌ی شباهنگ، که حالا دوباره دیده می‌شود، چیزی بیشتر از آن بوده که تابه‌حال تعریف شده است. همدم مرموز شباهنگ نزدیک‌ترین ستاره‌ی کوتوله‌ی سفید به ماست. در دو دهه‌ی گذشته، این ستاره‌ی کوچک و کم‌فروغ، زیادی به ستاره‌ی شباهنگ نزدیک بود و در نور آن گم و عملاً رصد آن با تلسکوپ ناممکن می‌شد. اما حالا این ستاره در مدارش از شباهنگ فاصله گرفته و به محدوده‌ای وارد شده که رصدش ساده شده است. بهترین زمان رصد شباهنگ شب‌های زمستان است و حالا فرصت خوبی است هم برای رصد همدم آن و هم برای نگاهی به گذشته و کشف آن در سال 1862 میلادی... ------------------------------------------------------------------------------------- چگونه فضا را آلوده کردیم ... ریچارد تالکوت فضاپیماهای متروک، پیچ و مهره‌های سرگردان و میلیون‌ها ذره‌ی ریز و درشت دیگر، فضای پیرامون زمین را آلوده‌اند. در روز 21 دی سال 1385، ناگهان فضای پیرامون زمین بسیار بیشتر از گذشته آلوده شد. در این روز، شمار زباله‌های فضایی (اجرامی ساخته‌ی دست بشر که دیگر هیچ کاری ازشان برنمی‌آید) به‌طور ناگهانی افزایش یافت، زیرا جمهوری خلق چین یکی از ماهواره‌های خود را در مدار زمین منفجر کرد. این موفقیت چین در طراحی و اجرای سیستم انهدام ماهواره، بیش از هر پدیده‌ی دیگری در طول تاریخ، زباله‌ی فضایی ایجاد کرده است. هم‌چنین، این پدیده یکی از نخستین عواملی بود که باعث شد سال 1386/2007 میلادی به بدترین سال از نظر آلودگی فضای پیرامون زمین تبدیل شود... ------------------------------------------------------------------------------------- منجمان متأخر ایران محمدحسین شهرستانی فریبا پایروند ثابت میرزا محمدحسین شهرستانی در سال 1256ق، 1219ش، 1840م در کرمانشاه متولد شد. پدرش محمدعلی شهرستانی است که در برخی از کتب به عنوان محمدعلی شهرستانی حائری (حائر، شهری در منطقه‌ی شام بوده است) و در برخی از کتب دیگر از وی به عنوان محمدعلی حسینی مرعشی (مرعش نیز نام منطقه‌ای در شام بوده است) یاد شده است. به همین خاطر از محمدحسین شهرستانی در منابع مختلف با صورت‌های گوناگونی از جمله حسینی مرعشی حائری و یا شهرستانی حائری یاد شده است. مادرش، دختر آقا احمد بهبهانی (از فقها و علمای روزگار خود) بوده است... ------------------------------------------------------------------------------------- رصد بهترین‌هایNGC بابک امین تفرشی هنگامی که از بابک امین تفرشی پرسیدیم: <کدام مقاله‌ی چاپ شده‌ات در نجوم را بیشتر از بقیه می‌پسندی؟>، نخستین مقاله‌ای را که از او در نجوم چاپ شده بود به ما معرفی کرد (متن گفت‌وگوی ایشان را در صفحه‌ی 28 بخوانید). این مقاله در شماره‌ی 48 مجله‌ی نجوم به چاپ رسیده بود و به نظرمان مناسب آمد که آن را در این شماره تجدید چاپ کنیم (البته با کمی ویرایش). در مقاله‌ی اصلی در شماره‌ی 48، زیر نام نویسنده نوشته شده بود: <دانش‌آموز سال چهارم دبیرستان>. در زیر آسمانی صاف و به دور از نور شهر، جایی که ستاره‌های رنگینش نوار مه‌آلود راه شیری را دربرمی‌گیرند، شبی را سحر کنیم و با وسایل کوچک و ابتدایی خود به سراغ اجرامی برویم که بیشتر آماتورها حتی با تلسکوپ‌های متوسطشان از آنها غافل می‌مانند: این اجرام، اجرامی هستند که در فهرست عمومی جدید(NGC) مرتب شده‌اند. شاید فکر کنید که همه‌ی ... | 
