خلاصه مقالات ماهنامه نجوم 186

خلاصه مقالات ماهنامه نجوم شماره 186   

سرمقاله‌

 درک متقابل، نیازی حیاتی‌

منصور وصالی‌

<ابرنواختری توسط دختر 14 ساله‌ای کشف شد.> این جزء متن خبری است که در بخش اخبار جهان همین شماره‌ی مجله‌ی نجوم صفحه‌ی 5 می‌خوانید. این خبر برای ما در ایران از دو جنبه‌ی حرفه‌ای و آماتوری مهم است. از جنبه‌ی حرفه‌ای تصویری می‌دهد از جایگاه و اهمیت نجوم آماتوری و از دید آماتورها مثال بسیار خوبی است از مفهوم منجم آماتور. درواقع، به نظر می‌رسد در هر دو سوی حرفه‌ای و آماتوری درک نادرستی نسبت به نجوم آماتوری وجود دارد. اما، اینجا می‌خواهم بیشتر از جنبه‌ی حرفه‌ای موضوع را مورد بحث قرار دهم. حوزه‌ی حرفه‌ای، گرچه نه به‌طور مطلق، اصولاً نجوم آماتوری را نه‌تنها به رسمیت نمی‌شناسد بلکه، دست‌کم از دید تعدادی از منجمان حرفه‌ای کشورمان، وجود آن را نوعی اهانت یا خدشه نسبت به ساحَت نجوم حرفه‌ای می‌دانند. آنها معتقدند نجوم آماتوری، چون خارج از چارچوب معیارها و شاخصه‌های نجوم حرفه‌ای در مقام علم است، باعث می‌شود که تصویر نادرست (یا شاید <ناپسندی>) از نجوم <واقعی> در نزد مردم به وجود آید. این استدلال اصولاً حوزه‌ی علم را همانند معبدی مقدس می‌بیند که کاهنان آن، یعنی دانشگران نجوم، موظف‌اند ساحَت آن را همیشه پاک و منزّه نگه دارند و نگذارند آنها که صاحب صلاحیت نیستند پا به درون آن بگذارند. این تصویر را کم‌وبیش می‌توان به دیگر حوزه‌های علم و خود علم، به معنای عام کلمه، نیز تعمیم داد. به قول مایک سیمونز، <تعبیر عامه‌ی آمریکایی از دانشگران، جادوگران دنیای مدرن است.>

------------------------------------------------------------------------------------

آیا لازم بود هابل تعمیر شود؟

بهرام  مبشر

روز 21 اردیبهشت (11 مه) دنیا با شگفتی پرواز آخرین مأموریت شاتل برای تعمیر تلسکوپ فضایی هابل را نظاره کرد. این مأموریت موفقیتی کامل بود. هابل حالا همچون رصدخانه‌ای جدید است که توانی 10 برابر پیش یافته و به طول عمرش 5 سال دیگر افزوده شده است.

مردم آمریکا به فناوری فضایی خود و موفقیت‌های سازمان فضایی ناسا افتخار می‌کنند. اما با توجه به بودجه‌ی این مأموریت، که یک میلیارد دلار تخمین زده شد، پرسش‌های درستی ممکن است مطرح شوند که آیا اصلاً انجام چنین مأموریتی لازم بود و آیا نتایج پیش‌بینی‌شده‌ این هزینه‌ها را توجیه خواهند کرد؟ ...

------------------------------------------------------------------------------------

دنیای بیابانی جدید

مایکل کرول

فضاپیمای کاسینی با هر بار گذر از کنار تیتان تصویری غنی‌تر و رنگارنگ‌تر از این قمر ترسیم می‌کند. سرانجام بزرگ‌ترین قمر زحل را در مقام دنیایی مُجزا، سیاره‌ای جدید برای کاوش، درک می‌کنیم.

دشت کویر، با مساحت بیش از 77000 کیلومتر مربع، بزرگ‌ترین بیابان ایران است. اما جای دیگری هست که رقیب این ساختار خارق‌العاده‌ی طبیعی است. دریای شنی بِلِت میلیون‌ها سال است که آب مایع به خود ندیده است. درحالی که تپه‌های شنی در دشت کویر گاه تا حدود 40 متر ارتفاع دارند، همین تپه‌ها در بلت به ارتفاع 150 متر نیز می‌رسند. ممکن است این تپه‌ها روی بلت، به جای سیلیس، از یخ پودری یا مواد آلی تشکیل شده باشند که از آسمان می‌بارند. بلت ناحیه‌ای وسیع از شن‌های روان بر سطح بزرگ‌ترین قمر سیاره‌ی زحل است: تیتان...

------------------------------------------------------------------------------------

راز دیرینه‌ی ستاره‌ی اپسیلون-ارابه‌ران‌

رابرت استنسل‌

 ستاره‌ی اپسیلون-ارابه‌ران، که داغ‌تر از خورشید و بزرگ‌تر از کل مدار زمین است، 130 هزار برابر خورشید نور تولید می‌کند و به همین سبب است که حتی از فاصله‌ی 2000 سال نوری از قدر 3 در آسمان شب می‌درخشد. براساس مدل‌های رایج فعلی، در تابستان امسال جسمی سیاه و بلند آغاز به حرکت از جلو قرص نورانی آن می‌کند. به نظر می‌رسد این جسم قرصی ناشفاف و پیچ‌خورده از مواد به قطر 10 واحد نجومی و ضخامت یک واحد نجومی باشد. آنچه در مرکز این قرص وجود دارد مخفی شده است -هرچند شواهدی هم وجود دارند که ما می‌توانیم درست از میان مرکز این قرص ستاره‌ی اصلی را ببینیم.

ستاره‌ای بارز در آسمان به‌زودی برای هشتمین بار از سال 1821 کم‌فروغ می‌شود تا منجمان آماتور و حرفه‌ای با ابزارهای ریز و درشت به کنکاش آن بپردازند. اینکه دقیقاً چه اتفاقی می‌افتد هنوز آشکار نیست...

------------------------------------------------------------------------------------

کیهان و اندازه‌های آن‌

 رضا منصوری

معمولاً هرگاه می‌خواهند از بزرگی عددی صحبت کنند آن را عدد نجومی می‌نامند. حتی اقتصاد‌دانان هنگامی که می‌خواهند اثر بد تورم زیاد، مثلاً صد یا دویست درصد، را به رخ جامعه بکشند می‌گویند با یک تورم نجومی سر و کار داریم. این ابعاد نجومی چیستند؟

زمین را همه می‌شناسیم. آیا از اندازه‌ی آن هم تصور درستی داریم؟ شعاع زمین چقدر است؟ محیط زمین چقدر است؟ هیچ لزومی ندارد حالا که می‌خواهیم تصوری اجمالی از اندازه‌های عالم به دست آوریم همه‌ی اعداد را با دقت زیاد، یعنی دقتی که منجمان لازم دارند، بیان کنیم. مگر شما وقتی نشانی منزل خودتان را به میهمان می‌دهید، و می‌گویید چقدر فاصله میان منزل او و منزل شما است، با همان دقتی صحبت می‌کنید که اداره‌ی ثبت در اسناد مالکیت مطرح می‌کند؟ مثلاً می‌گویید 5 کیلومتر راه است و با تاکسی، با توجه به ترافیک و پیچ‌و‌خم‌ها، 15 دقیقه راه است. این نوع دقت در زبان علم تعریف معینی دارد و به آن می‌گویند دقت مرتبه‌ی بزرگی. به‌طور مثال، مرتبه‌ی بزرگی فاصله‌ی منزل میهمان تا منزل شما 15 دقیقه است و مثلاً‌ به یک ساعت نمی‌رسد. همین تخمین‌های مرتبه‌ی بزرگی است که در زندگی کمک مؤثری به ما می‌کند که امور روزمره را خوب انجام بدهیم. در بسیاری موارد تخمین دقیق نه لازم است و نه مفید، بلکه این تخمین مرتبه‌ی بزرگی‌ست که راهگشاست...

------------------------------------------------------------------------------------

تکانه‌ی زاویه‌ای، از چرخ تا سیاهچاله

منصور وصالی

هنگامی‌که مدل خورشیدمرکزی جای مدل زمین‌مرکزی را گرفت، دریچه‌های تازه‌ای برای مشاهدات انسان گشوده شد. یکی از این دریچه‌ها این بود که <همه‌چیز در حال گردش است>. به‌تدریج و با تبیین حرکت‌های اجرام منظومه‌ی شمسی توسط قوانین فیزیک، مشاهدات از این هم فراتر  رفت؛ این اجرام نه‌تنها می‌گردند، بلکه گردششان الگوی خاصی نیز دارد. یعنی، تقریباً همه‌ی آنها در یک جهت می‌گردند. این پرسشی را برانگیخت که خود به نظریه‌ای جدید منجر شد، خورشید و خانواده‌اش از یک منشأ سرچشمه گرفته‌اند. آنچه راز این هم‌سویی را برمَلا کرد، از فیزیک آمد. برمَلا کننده مفهومی‌است کمتر شناخته به نام تکانه‌ی زاویه‌ای. و این داستان تکانه‌ی زاویه‌ای است و اینکه چگونه رازهای نجومی‌را بر ما آشکار می‌کند.

دَوَران یا چرخش یکی از دو شکل حرکت در طبیعت است. شکل دیگر حرکت، حرکت انتقالی است. دوران همواره حول محوری انجام می‌گیرد. اطراف ما پُر است از حرکت‌های دورانی یا چرخشی؛ چرخش چرخ‌های اتومبیل و دوچرخه، توپی که در حال قل خوردن است، اتومبیلی که در حال دور زدن در یک میدان است، حتی پیچیدن به داخل یک کوچه همگی مثال‌هایی آشنا و روزمره از حرکت‌های دورانی‌اند. چرخش پره‌های هواپیما یا هِلی‌کوپتر، دَوَران الکترون در یک شتاب‌دهنده‌ی سیکلوترونی، چرخش سریع سانتریفیوژ برای جدا کردن مواد از یکدیگر از دیگر مثال‌هایی‌اند که به دوران مربوط‌اند.

------------------------------------------------------------------------------------

وقتی سایه خسته می‌شود

علی ابراهیمی سراجی

همراه با طولانی‌ترین کسوف کلی قرن بیست و یکم از کرانه‌های شبه جزیره‌ی هند تا جزایر مرکزی اقیانوس آرام‌

بشتابید، بشتابید. ابزارهای رصدی خویش را آماده سازید. یک خورشید‌گرفتگی طولانی در پیش دارید. آن‌قدر طولانی که می‌توانید یک لیوان قهوه یا چای را به‌آرامی بنوشید. یا این‌قدر از این صحنه‌ی مبهوت‌کننده عکاسی کنید تا حافظه‌ی دوربینتان تمام شود!

به‌راستی زمان زود سپری می‌شود. گویا همین چند روز پیش بود که در تمام ایران غوغایی به پا شده بود. بسیاری از علاقه‌مندان به خورشید‌گرفتگی کلی خود را برای دیدن رویداد مهم کسوف کلی 20 مرداد 1378 آماده می‌کردند. در میان این خیل عظیم جمعیت در سراسر ایران، همه نوع علاقه‌مند را می‌توانستیم بیابیم. روزگاری که انسان‌ها از شر این پدیده در هراس و وحشت از خشم خدایان خویش گرفتار بودند، شاید کسی باور نداشت که روزی یک خورشیدگرفتگی کلی این‌چنین مردم و نجوم را به‌راحتی با یکدیگر پیوند بدهد. این کسوف چنان تأثیری از خود به جای گذاشت که ما حتی شاهد پیوستن ایرانیان به جمع شکارچیان سایه در دنیا بودیم. و اکنون با گذشت 10 سال، این پدیده کماکان با جدّیت بیشتر از سوی ستاره‌شناسان غیر‌حرفه‌ای این مرز و بوم دنبال می‌شود...

------------------------------------------------------------------------------------

چگونه از خورشیدگرفتگی عکاسی کنیم؟

 فرِد اِسپناک‌

عکاسی از خورشیدگرفتگی همان‌قدر که ساده و لذت‌بخش است، به همان اندازه نیز ممکن است برای سلامتی چشمان شما خطرناک باشد. اما این خطرناک بودن دلیل نمی‌شود که چشمان خود را از تماشا و دوربین‌تان را از عکاسی آن محروم کنید.

برای عکاسی یا تماشای خورشیدگرفتگی می‌توانید یک فیلتر مخصوص خورشیدی را از فروشنده‌های ابزارهای نجومی تهیه کنید. همچنین فیلتر جوشکاری شماره‌ی 14 هم می‌تواند برای محافظت از چشمان‌تان مؤثر باشد. لازم است بدانید که حتی از پشت این فیلترها هم نباید بیش از چند ثانیه خورشید را تماشا کرد. شک نکنید که ابزارهای <من‌درآوردی> از قبیل فیلم‌های سوخته‌ی عکاسی، شیشه‌های دودی، فلاپی‌دیسک‌ها و سی‌دی‌ها برای رصد خورشید بسیار خطرناک‌اند. این ابزارها ممکن است از دید شما نور خورشید را کاهش دهند و نرم‌تر کنند اما طول موج‌های خطرناکی از آنها عبور می‌کند که به چشم شما صدمه می‌زند...

از بام کوه سپید

گفت‌وگو با دکتر نادر حقیقی‌پور،

عضو هیئت علمی مؤسسه‌ی نجوم دانشگاه هاوایی

فریبا پایروند ثابت‌

دکتر نادر حقیقی‌پور، از مؤسسه‌ی نجوم هاوایی، در فروردین ماه امسال، پس از سال‌ها تلاش و کسب تجربه، سفری به ایران داشتند تا تجربیات این سال‌ها را با علاقه‌مندان به نجوم در میان گذارند. نجوم نیز این فرصت را غنیمت شمرد و گفت‌وگویی با ایشان در دفتر رصدخانه‌ی ملی ایران ترتیب داد.

 <... حدود ششصد سال است که دانشمندان می‌دانند منظومه‌ی شمسی ما سامانه‌ی نجومی خاصی نیست و تعداد بسیار زیادی اجرام آسمانی، نظیر آنچه در منظومه‌ی شمسی وجود دارد، در منظومه‌ها و کهکشان‌های دیگر نیز وجود دارند. با وجود این چندین قرن طول کشید تا نخستین سیاره به دور ستاره‌ای به‌جز خورشید کشف شود. پیدا شدن سیاره‌های فراخورشیدی فصل نوینی را در نجوم جدید به وجود آورده است. نجوم مدرن، فقط نشستن پشت تلسکوپ و نگاه کردن به آسمان نیست. بلکه باید با رصد کردن و پاسخ به پرسش‌های کلیدی به پیشرفت علم و کامل‌تر شدن نظریه‌های مربوط به تشکیل منظومه‌ی شمسی، ستاره‌ها و سایر کهکشان‌ها کمک کرد. اکنون وقتی می‌گوییم منظومه‌ی سیاره‌ای، دیگر تنها به منظومه‌ی شمسی خودمان اشاره نمی‌کنیم بلکه به 350 منظومه‌ی دیگر می‌اندیشیم. همین مسئله باعث شده تا علم سیاره‌شناسی متحول شود و همه چیز دوباره نو شود. هرکدام از سیاره‌های فراخورشیدی چه از لحاظ حرکت،‌ جرم و اندازه ویژگی‌های متفاوتی با سیاره‌های منظومه‌ی شمسی از خود نشان می‌دهند. در نتیجه پرسش مهم این است که این سیاره‌های فراخورشیدی چگونه به وجود آمده‌اند؟ چرا این‌گونه‌اند و آیا هرکدام از آنها پتانسیل این را دارند که سیاره‌ای مثل زمین داشته باشند؟ افزون بر اینها آیا سیاره داشتن، فقط منحصر به ستاره‌هایی مانند خورشید است یا خیر؟ یا ستاره‌های کوچک‌تر و بزرگ‌تر هم می‌توانند سیاره داشته باشند؟ با کشف سیاره‌های فراخورشیدی نظریات مربوط به تشکیل منظومه‌ی شمسی زیر سئوال رفته و حتی خیلی از آنها نفی شده است. منظومه‌ی شمسی ما نه‌تنها منحصربه‌فرد بودنش را از دست داده بلکه یکی از چند صد منظومه‌ی دیگر شده است. تفاوت‌های بسیاری بین منظومه‌های جدید کشف شده و منظومه‌ی خودمان وجود دارد به‌طوری که هیچ دلیلی ندارد باور کنیم منظومه‌ی شمسی ما از ابتدا این‌گونه به وجود آمده است. اگر بخواهیم الگویی برای تشکیل منظومه‌ها بسازیم باید الگویی ارائه دهیم که همه‌ی این موارد را توضیح دهد. اگر بخواهیم درباره‌ی به وجود آمدن سیاراتی، که قابلیت پرورش حیات دارند، توضیح دهیم باید الگویی ارائه دهیم که درباره‌ی همه صدق کند و ...>

نادر حقیقی‌پور

------------------------------------------------------------------------------------

چرا و چگونه اختفا را بررسی کنیم؟

هنر و علم در خدمت رصد اختفا

بهار نوری‌زاده

این منظره فقط یک روِیا نیست! شما می‌توانید در انتظار دیدن آن باشید، حتی اگر چند لحظه طول بکشد یا حتی فقط با تلسکوپی غول‌پیکر به این صورت دیده شود. این پدیده یک نوع اختفا است!

باتوجه به پیشرفت فناوری فضاپیماها و روبوت‌ها در سال‌های اخیر، به نظر می‌رسد کسانی که قبلاً بدون کمک این ابزارها به پروژه‌هایی می‌پرداختند کم‌کم کنار گذاشته می‌شوند. در این صورت به مرگ پروژه‌های آماتوری نزدیک می‌شویم، از جمله پروژه‌هایی مانند رصد و ثبت اختفاها. از سال 1992 به بعد، با وجود فضاپیمای کلِمِنتاین، که وظیفه‌ی ارتفاع‌سنجی لیزری ماه را به عهده دارد، دیگر کار چندانی برای رصدگران اختفا باقی نمانده است. اما نکته‌ای که همواره باید آن را به خود یادآوری کنیم این‌که فناوری روبوت، هر قدر هم که زیاد باشد، در نهایت یک پلّه از توان بی‌پایان انسان، چه فردی و چه جمعی، عقب‌تر خواهد ماند...

------------------------------------------------------------------------------------

نجوم؛ فراتراز احساس عظمت و شگفتی‌

گفت‌و‌گو با کاترین سِزارسکی، رییس انجمن بین‌المللی نجوم‌

احسان سنایی اردکانی

کاترین سزارسکی، در سال 1322/1943 در فرانسه به دنیا آمد. تحصیلات خود را در رشته فیزیک دانشگاه بوئنس آیرس انجام داد و سرانجام در سال 1350/1971، دکتری خود را در رشته‌ی نجوم از دانشگاه هاروارد اخذ کرد. سپس مدتی در مؤسسه‌ی فناوری کالیفرنیا(CALTECH)  فعالیت کرد و پس از آن به فرانسه بازگشت. او از سال 1373/1994 تا 1378/1999، رئیس موسسه‌ی(Direction des Sciences de la Mati) DSM  بود و گروهی متشکل از 3000 دانشمند، مهندس و متخصص در رشته‌های مختلف علمی شامل فیزیک، شیمی، اخترفیزیک و علوم زمین را رهبری کرد. از سال  1378/1999 تا 1386/2007 نیز مدیریت رصدخانه‌ی جنوبی اروپا را عهده‌دار بود. او همچنین رهبر گروه طراحی و ساخت دوربینISOCAM ، متصل بر روی رصدخانه‌ی فضایی فروسرخ اروپا، بوده است و تاکنون بیش از 250 مقاله‌ی بین‌المللی را منتشر کرده است. او از سال 1385/2006 نیز سمت ریاست انجمن بین‌المللی نجوم را بر عهده دارد.

به مناسبت سال جهانی نجوم (1388/2009) تصمیم گرفتیم تا در مصاحبه‌ای کوتاه با کاترین سزراسکی به سراغ اهداف و چشم‌اندازهای این رویداد بزرگ علمی برویم. ... 

نویسنده : احسان مهرجو  

منبع : 

 http://nojumnews.com/index.php?option=com_content&task=view&id=377&Itemid=1