خلاصه مقالات ماهنامه نجوم 187

خلاصه مقالات ماهنامه نجوم شماره 187  

 

نجوم 187 منتشر شد. همچون ماه های گذشته، خلاصه ای از اخبار و مقالات منتشر شده در   

این شماره تقدیمتان می شود.  

سرمقاله‌

فرشته‌ها و دیوها

رضا منصوری

فقط ما نیستیم که گروه‌های مخفی مانند اخوان‌الصفا یا عیاران مختلف به نام‌های مختلف در طول تاریخ داشته‌ایم. گروه‌های مخفی همیشه برای انسان‌ها جذاب بوده‌اند. هنگامی که کشیش یسوعی آلمانی، آدام وایس‌هاوپت1 در سال 1155/1776 در ایالت باواریای آلمان جنبش 2Illuminati  را بنیان‌گذاری کرد، تصور نمیکرد روزی نام این جنبش نه‌تنها برای انواع و اقسام گروه‌های مخفی واقعی یا خیالی مصادره شود، بلکه نقل مجلس نویسنده‌ها و فیلم‌سازها بشود. اوج این مصادره‌ها فیلمی است که اخیراً به کارگردانی ران هووارد(Ron Howard)  برمبنای کتاب پرفروشی به‌همین نام از دان براون(Dan Brown) ، نویسنده‌ی کتاب راز داوینچی(Davinci Code) ، تهیه شده است. ایلومیناتیها (روشنگران) در این فیلم گروهی مخفی از دانشگرانی هستند که میخواهند از واتیکان انتقام بگیرند؛ انتقام به‌خاطر خشونت شدیدی که واتیکان در طول تاریخ به‌کار برده است تا با هرگونه رشد علم مخالفت کند؛ انتقام به‌خاطر کشتار و آدم‌سوزیها و تفتیش عقاید واتیکان در طول تاریخ، که معروف‌ترین آن مورد گالیله است. این دانشگران موفق میشوند مقداری پادماده را که درLHC ، بزرگ‌ترین شتابگر دنیا در سِرن، تولید شده است بدزدند و در یکی از کلیساهای نزدیک واتیکان مخفی کنند با این هدف که در زمان مقرر آن را آزاد کنند تا انفجار عظیمی تولید و تمام واتیکان را نابود کند. بخشی از فیلم در سِرن تهیه شده است و بخش‌هایی از آشکارساز اطلس و نیز تونلLHC  در فیلم نمایش داده میشود. کارگردان مدتی را در سِرن گذرانده است تا با موضوع پادماده و شتابگرLHC  آشنا شود. دو نکته‌ی اساسی در این فیلم برای ما ایرانیان هست که خوب است به آن توجه کنیم...

---------------------------------------------------------------------

اخبار جهان

شادی حامدی آزاد

- پایان کار اولیس‌

- خسوف‌های جزیی و یافته‌های کلیدی

- سریع‌ترین و حساس‌ترین دوربین نجومی دنیا

- اقیانوس <بانمک> در اعماق انسلادوس‌

- راز لکه‌های خورشیدی گم‌شده‌

- پزشکان و مبارزه با آلودگی نوری

- برخورد سنگ آسمانی با نوجوان آلمانی

- ساختارهای عمودی در حلقه‌های زحل‌

- یک جفت منظومه‌ی سیاره‌ای در حال شکل‌گیری

- کشف پرجرم‌ترین سیاهچاله‌

- برخوردی فضایی با مشتری

اخبار ایران‌

- گزارش‌های گوناگون از سراسر کشور

- گزارش‌های برگزاری جشنواره‌ی ساعت‌های آفتابی امسال‌

---------------------------------------------------------------------

منجم آماتور نوجوان؛ جوان‌ترین کاشف یک ابرنواختر

احسان مهرجو

در شماره‌ی گذشته (نجوم 186، ص 6) خبری کوتاه با عنوان <منجم آماتور نوجوان و کشف ابرنواختر> ارائه شد که برای طیف وسیعی از خوانندگان مجله جذاب بود. از دیدگاه دکتر منصور وصالی این خبر نه‌تنها جالب که پُر‌اهمیت و قابل تأمل نیز بود. به‌طوری که شاهد بودیم ایشان سرمقاله‌ی خود را با جمله‌ی <ابرنواختری توسط دختر 14 ساله‌ای کشف شد> آغاز کردند و در ادامه نیز به نقش و آثار این کشف در حوزه‌ی نجوم آماتوری و حرفه‌ای پرداختند.

به علت همین اهمیت موضوعی و...

---------------------------------------------------------------------

بازگشت به آینده‌

شاتل فضایی نشان میدهد که چطور دنباله‌داری عامل انفجار تونگوسکا شد

تحقیق جدیدی، که در دانشگاه کورنل انجام شده است، نشان میدهد که انفجار سال 1287/1908 در تونگوسکا، که منجر به نابودی حدود 2120 کیلومتر مربع از جنگل‌های سیبری شد، تقریباً به یقین به‌سبب ورود دنباله‌داری به جوّ زمین ایجاد شد. این نتیجه‌گیری را مرجعی کاملاً بیربط تأیید کرد: دود مواد اگزوز شاتل فضایی ناسا که یک قرن بعد پرتاب شد.

این پژوهش، که نتیجه‌ی...

---------------------------------------------------------------------

بمباران ماه؛

مأموریت ناسا برای یافتن منابع آب‌

شادی حامدی آزاد

ناسا قصد دارد در مأموریتی خارق‌العاده سطح قمر زمین را بمباران کند! مأموریتLCROSS ، که از پایگاه کیپ‌کاناورال فلوریدا پرتاب شد، حامل پرتابه‌ای است که با سرعتی دو برابر سرعت گلوله به سوی سطح ماه شلیک میشود و گودالی بر آن ایجاد میکند. این پرتابه، که موشکی از نوع سِنتور است، با فضاپیمایی هدایت‌گر به سوی مقصد -گودالی برخوردی در قطب جنوب ماه- هدایت میشود. دانشمندان تخمین میزنند که انفجار حاصل از این برخورد به‌قدری قدرتمند است که ستونی عظیم از مواد خرده‌ریزه به هوا بلند میشود.

حمله به ماه اعلان جنگ به...

---------------------------------------------------------------------

موشکافی مهبانگ به کمک پلانک‌

شادی حامدی آزاد

ماهواره‌ی اروپایی پلانک سعی دارد بفهمد نقش تورم در به وجود آمدن عالم هستی چه بوده است. همسفر پلانک، رصدخانه‌ی فضایی هرشل، بزرگ‌ترین پنجره را به سوی عالم فروسرخ میگشاید.

در 24 اردیبهشت امسال، دو مسافر فضایی برای اولین و آخرین بار در بندرگاه فضایی کورو، واقع در ناحیه‌ی استوایی گویان فرانسه (آمریکای جنوبی)، با یکدیگر ملاقات کردند. آنها طی سفری 5/2 ساعته سوار بر موشک آریان 5 به مدار زمین رفتند و از آنجا هر یک جداگانه به محلی در نزدیکی نقطه‌ی دوم لاگرانژی (2(L، در فاصله‌ی 5/1 میلیون کیلومتری زمین در سوی مخالف خورشید، رهسپار شدند.

این دو مسافر، که...

---------------------------------------------------------------------

زایچه‌ی کیهان‌؛ مراحل کلی تحول کیهان‌

 رضا منصوری

ابعاد و اندازه‌های کیهان به ما چه میگویند؟ اسطوره‌زدایی توسط علم نوین و تخیل فرهیخته‌ی مبتنی بر فیزیک نوین چه دستاوردهایی در مورد شناخت کیهان داشته است؟ کیهان ما از کجا، یعنی در چه شرایطی، شروع شده و سرانجام آن چیست؟ تصور امروز ما چه تفاوتی با اسطوره‌های ایرانی و هندی و نیز تصورات اولیه‌ی یونانیان داشته است؟

خوب است پیش از اینکه به پدیده‌های خاص در کیهان‌شناسی پرداخته شود ابتدا بپردازیم به اینکه امروزه چه تصوری از تحولات کیهانی داریم. نمودار 1 به اختصار موارد مهم در تحول تصور بشر از کیهان را نشان میدهد. از اسطوره‌های ایرانی و هندی و نیز گفتار یونانیان، که از اسطوره‌ها فاصله گرفته اما هنوز بسیار کلی است، باید نظر ابن‌سینا را در پیدایش تکاملی کوه‌ها اولین گام در جهت علمی کردن کیهان‌شناسی در طبیعیات قدیم دانست...

---------------------------------------------------------------------

عالم چیست؟ عالم کجاست؟

 منصور وصالی

 سن عالم 13 میلیارد سال است. عالم کنونی ما طی یک انفجار بزرگ متولد شد. کهکشان‌ها جزایر عالم‌اند. عالم، که در این جملات یا جملاتی شبیه به آن میآید، چیست؟ یا شاید باید بپرسم کجاست؟

ما، یعنی من، شما، انسان‌ها همراه با حیوانات، گیاهان، رودها، کوه‌ها، دشت‌ها، اقیانوس‌ها، اتومبیل‌ها، هواپیماها، ساختمان‌ها، شهرها، کشورها،... جزئی از عالم هستیم. به عبارت دیگر، کره‌ی زمین و هر آنچه روی آن و پیرامونش جزئی از این عالم است. از آنجا که زمین و همه‌ی چیزهای روی آن است در دسترس ماست، شاید بد نباشد برای درک اینکه عالم چیست از همین‌جا شروع کنیم...

---------------------------------------------------------------------

باغ کهکشان‌

نیلوفر جاوید خلیلی

طراحی باغ گیاهان در جزیره‌ی بزرگ هاوایی، فقط نخستین مکان برای قدم زدن در راه‌شیری مدل‌سازی شده نیست بلکه تمایشی همزمان از علم و زیبایی است. باغ کهکشان تجربه‌ای شهودی برای هر فردی است که درباره‌ی مکان ما در کیهان کنجکاو است.

تقریباً تمام مردم میدانند که سیاره‌ی زمین بخشی از منظومه‌ی شمسی است. اما فقط شمار اندکی از این موضوع آگاهند که منظومه‌ی شمسی فقط جزء بسیار کوچکی از کهکشان راه‌شیری است. بیشتر اوقات شنیده‌ام که مردم <منظومه‌ی شمسی> و <کهکشان> را به جای هم به‌اشتباه به کار میبرند. بخشی از مسئله مربوط به تجسم این دو است. اختلاف مقیاس بین منظومه‌ای سیاره‌ای و کهکشان به قدری زیاد است که توضیح و شرح این بیشباهتی دشوار است.

بیش از سه دهه کهکشان ...

---------------------------------------------------------------------

طوفان مریخی ایران را در برگرفت‌

بابک امین‌تفرشی

خستین روزهای تابستان پدیده‌ی ریزگرد، سوغات بادهای خشک عراق و سوریه، ایران را در هاله‌ای از گردوغبار فرو برد. طوفان‌های فزاینده و در حال رشد شن و غبار در بیابان‌های زمین دست‌کمی از طوفان‌های عظیم غبار در مریخ ندارند.

ماه بدر شب‌های نیمه‌ی تیر 1388 رنگ‌وروی غریبی داشت. در آسمانی که تقریباً ستاره‌ای در آن پیدا نبود قرص ماه با درخششی کمتر از بدر طبیعی و با ته‌رنگی آبی دیده میشد. این وضعیت آسمان در تهران و بسیاری از شهرهای مرکزی، جنوبی و غربی کشور بود. در روز نیز خورشید، از پس لایه‌ی ریزدانه‌های مرتفع گردوغبار، کم‌فروغ دیده میشد و ته‌رنگ آبی در آسمان اطراف آن پیدا بود و قرص خورشید به سفیدی میزد. این منظره‌ی غریب در آسمان ایران منظره‌ای عادی در آسمان پُرغبار مریخ است.

اندازه‌ی ذرات و ملکول‌های موجود در جوّ یک سیاره...

---------------------------------------------------------------------

آیا انرژی تاریک ضعیف‌تر میشود؟

شادی حامدی آزاد

پس از میلیاردها سال انبساط بیوقفه، آیا حالا از سرعت انبساط کیهان کم میشود؟ تحلیل جدیدی که بر ابرنواختری نزدیک انجام شده نشان میدهد که شاید انبساط فعلی عالم به سرعت گذشته نباشد. این شاهد وسوسه‌کننده‌ای است که شاید منشأ انرژی تاریک از چیزی که تصور میکردیم عجیب‌تر باشد.

بیش از یک دهه است که اخترفیزیک‌دانان با شواهدی از نیرویی بازدارنده دست به گریبان‌اند که به نظر میرسد با سرعتی رو به افزایش چهار گوشه‌ی عالم را از هم دور میکند. به گفته‌ی مایکل ترنر از دانشگاه شیکاگو، <هنوز نمیدانیم این انرژی تاریک، که مسبب این افزایش سرعت کیهانی است، از چه تشکیل شده است. ساده‌ترین پرسشی که میتوان پرسید این است که آیا انرژی تاریک با گذر زمان تغییر میکند؟>

تا به حال شواهد دال بر این بوده که...

---------------------------------------------------------------------

آسمان در این ماه‌

- کَرکَسی بر تارُکِ آسمان نشسته است/ کاظم کوکرم

- دیدار با اعضای منظومه‌ی شمسی در مرداد و شهریور 1388/ محمدحسین الماسی و فائزه آقایی

- شکارچیان هلال، در تب‌و‌تابِ  روِیتِ هلالِ رمضان و شوال/ علی ابراهیمی سراجی

- اختفای خراشانِ ماه و قلب‌العقرب/ علی ابراهیمی سراجی

- رصد اجرام فراموش‌شده‌ی آسمان/ تیمور سیف‌الهی و یاسمن غفاری

---------------------------------------------------------------------

بیش از سه دهه تلاش‌

گفت‌وگو با مهندس احمد دالکی، از پیشکسوتانِ نجوم آماتوری ایران‌

گفت‌وگو از  فریبا پایروند ثابت‌

احمد دالکی، در نهم شهریور سال 1315 شمسی در شیراز متولد شد. تحصیلات ابتدایی را در شیراز به پایان رساند و نخستین دوره‌ی تحصیلات دانشگاهی خود تا مقطع کارشناسی را نیز در شیراز سپری کرد. در سال 1337، از دانشکده‌ی کشاورزی شیراز، مدرک مهندسی کشاورزی خود را دریافت و سپس برای ادامه تحصیل به خارج از ایران سفر کرد. وی موفق به کسب مدرک مهندسی نقشه‌برداری هوایی (فتوگرامتری) مؤسسه‌ی بین‌المللی هوا و فضا و علوم زمین در دلفت هلند در سال‌های 1342 تا 1343 شد. چهار سال بعد مدرک مهندسی تفسیر عکس‌های هوایی با کاربرد در تشخیص منابع زمین را از همین مؤسسه در هلند دریافت کرد. وی سپس دوره‌ای آموزشی- تخصصی را در شهر <سوفالز> ایالت داکوتای جنوبی در آمریکا در سال 1355 گذراند. این دوره درباره‌ی سنجش از راه دور و کاربرد تصاویر ماهواره‌ای در تشخیص منابع زمین بود و در مرکز مشترک آموزشی سازمان زمین‌شناسی آمریکا و سازمان فضایی و هوانوردی آمریکا‌(NASA)  برگزار شد.

پس از باز گشت به ایران، از سال 1338 تا دو سال پس از انقلاب در سازمان جنگل‌بانی مشغول به فعالیت بود. سپس از سال 1351 تا 1356 در سازمان حفاظت محیط زیست، که در آغاز سازمان شکاربانی و نظارت بر صید نام داشت، فعالیت داشت. در تمام این سال‌ها، یعنی از حدود سال 1345، در دانشگاه‌ها تدریس میکرد. نزدیک به دو دهه مدرس دانشگاه شهید بهشتی تهران بود (از اوایل دهه‌ی پنجاه تا پس از انقلاب) و به تدریس سنجش از دور، نقشه‌خوانی، کارتوگرافی، مسّاحی، علوم وابسته به آن و به‌ویژه به تدریس درسی با نام زمین در فضا کوشیده است. در سال 1359 نیز پس از سال‌ها تلاش بازنشسته شدند. در خلال این سال‌ها عمده‌ی فعالیت او در زمینه‌های مربوط به مطالعات ستاره‌شناسی در بین طبقات مختلف مردم به‌ویژه جوانان علاقه‌مند و سعی در اختصاص دادن اوقات فراغت آنها به این سو بوده است. ده‌ها فعالیت جنبی دیگر نیز، که در گفتگوی زیر به آنها اشاره خواهیم کرد، از جمله فعالیت‌های او است...

---------------------------------------------------------------------

بارش‌های شهاب و نحوه‌ی رصد و ثبت آنها

محمد نیلفروشان

حتماً تاکنون عبارت بارش‌های شهاب یا دست‌کم شهاب به گوشتان خورده است؛ لازم نیست سر و کار زیادی با پدیده‌های آسمان شب یا سابقه‌ای طولانی در این زمینه داشته باشید. بیشتر مردم دست‌کم یک‌‌بار هم که شده چنین پدیده‌ای را رصد کرده‌اند. رصد بارش‌های شهاب نیاز به هیچ‌گونه ابزار خاصی ندارد و شاید همین عامل مهم‌ترین علت شناخته‌شده بودن آن در میان عموم مردم باشد.

در منظومه‌ی شمسی ما، انواع و اقسام رویدادهای نجومی از گونه‌ی پدیده‌های تناوبی، از قبیل حرکت سیارات مختلف در زمینه‌ی آسمان؛ مقارنه‌های میان اجرام گوناگون؛ گرفت‌های خورشید و ماه؛ و ظهور دنباله‌دارهای با مدارهای دوره‌ای، یا پدیده‌های غیرتناوبی که اغلب به‌ندرت رخ میدهند مانند برخوردها یا عبورهای نزدیک سیارکی و دنباله‌دارهای غیردوره‌ای اتفاق میافتد اما هیچ‌کدام از آنها از نظر سرعت رخ دادن و کوتاه مدت بودن زمان رصد مجزا به پای بارش‌های شهاب نمیرسند.

بارش‌های شهاب زمانی اتفاق میافتند که ...

---------------------------------------------------------------------

ورود به دنیای دیجیتال؛

ورود به دنیای پُر دردسر

امیرحسین ابوالفتح

چند سالی از ورود دوربین‌های دیجیتال به بازار عکاسی میگذرد که هر سال با تغییرات بسیار و بهینه‌سازی تصویر و کاربرد روبه‌رو بوده است. دنیای جدیدی که دوربین‌های دیجیتالDSLR  به روی عکاسان باز کرده، گاهی عکاسان متعصب به نگاتیو و اسلاید را نیز به سوی خود میکشد که در مقام ابزاری مکمل در کنار دیگر ابزارها از آن بهره میبرند.

دنیای خوش آب‌و‌رنگ نگاتیوها و اسلایدها امروزه به علت ناکارآمدی در عکاسی تخصصی نجومی تلسکوپی و تصاویر با وقفه‌ی زمانی (تایم‌لپس) نیاز به دیجیتال‌های پرُ دردسر، گران‌قیمت و تکنیکی را زیاد کرده و عکاسان را مجبور به مطالعه و نوآوری کرده است. دوربین‌های دیجیتال، با اینکه به نظر میرسد نیاز به خرید فیلم با حساسیت‌ها و دما-رنگ (کلوین) گوناگون را رفع کرده، عکاسان را با دردسر خریدهای پُرهزینه عدسی (لنز) و ابزار جانبی، مقابله و حل مشکل نویز، باتری،  سرما و غیره روبه‌رو ساخته است.

امروزه در بازار دوربین‌های دیجیتال...

---------------------------------------------------------------------

هدف: کره‌ی ماه!

فاطمه عظیم‌لو

سیوسه سال پیش بشر برای آخرین بار بر روی ماه قدم نهاد و چهل سال پیش نخستین بار نیل آرمسترانگ بر ماه قدم نهاد و این جمله‌ی مشهور را ادا کرد:

<این قدم کوچکی است برای من و گام بزرگی است برای بشریت>

فتح ماه چهل ساله شد! چهل سال پیش، در همین روزهای تابستانی، نخستین گام بشر بر ماه نهاده شد و از سیویک سال پیش تاکنون دیگر کسی پا بر ماه نگذاشته است. این مقاله یادآوری خاطره‌انگیزی است از ماموریت‌هایی که در به ثمر نشستن این آرزوی دیرینه‌‌ی بشر نقش داشته‌اند.

سفر به ماه به آن سادگی، که رسانه‌ها نشان دادند، نبود. پیش از سفر انسان به ماه پروژه‌های بیسرنشین متعددی انجام شد که تعدادی از آنها با شکست مواجه شدند. نخستین پروژه‌ی آمریکا برای سفر به ماه <کاملاً> شکست خورد و فضانوردانی که قرار بود نخستین فاتحان ماه باشند، همراه با فضاپیمای آپولو 1 بر سکوی پرتاب آتش گرفتند و خاکستر شدند. اما با تمام سختیها و مشکلات انسان با سماجت به کار خود ادامه داد و بالاخره شیرینی فتح ماه، تنها همدم زمین، را تجربه کرد ...

---------------------------------------------------------------------

نجوم به زبان آدمیزاد

خورشیدگرفتگی و پیش‌بینی آن‌

 فاطمه عظیم‌لو

خورشید به علت اینکه منبع انرژی و پیدایش و ادامه‌‌ی حیات روی زمین است مهم‌ترین جرم آسمانی برای زمینیان به شمار میرود. به همین سبب تاریک شدن آن به هنگام کسوف از دیرباز مورد توجه بشر بوده است. در طول تاریخ علل رخ دادن این پدیده و نحوه‌ی پیش‌بینی آن اهمیت ویژه‌ای داشته است.

جریان از گفت‌و‌گویی با مادربزرگ شروع شد. او معتقد است که ماه‌گرفتگی بیش از خورشیدگرفتگی رخ میدهد. چون در طول عمرش فقط دو بار خورشیدگرفتگی دیده اما بارها شاهد گرفت ماه بوده است. هرچند مادربزرگ راست میگوید اما احتمال رخ دادن خورشیدگرفتگی بیش از ماه‌گرفتگی است. موضوع اینجاست که وقتی خورشیدگرفتگی رخ میدهد، این پدیده از همه جای زمین مشاهده نمیشود و عده‌ی کمی میتوانند آن را ببینند اما ماه‌گرفتگی از نیمی از کره‌ی زمین مشاهده می ‌‌شود.

با بررسی نحوه‌ی گرفت ماه و خورشید...