خلاصه مقالات ماهنامه نجوم 188

 خلاصه مقالات ماهنامه نجوم 188  

مجله نجوم شماره 188 منتشر شد. در ادامه همچون ماه های گذشته فهرست مطالب و خلاصه ای از مقالات و اخبار این شماره ارائه شده است.

 

در این شماره می‌خوانید:

سرمقاله: آن نقطه‌ی آبی کوچک، بابک امین‌تفرشی/2

اخبار جهان، ترجمه شادی حامدی آزاد/3

اخبار ایران/8

جوانی پرهیاهوی خورشید و سرچشمه‌های حیات، ترجمه شادی حامدی آزاد/10

کیهان‌شناسی نوین: برهم‌کنش نظر و رصد، رضا منصوری/11

منظومه‌ی شمسی؛ خانه‌ی کیهانی ما، منصور وصالی/14

سیاهچاله‌های کوانتومی، ترجمه محمد اخلاقی/18

از نجوم غیرحرفه‌ای تا نجوم حرفه‌ای؛ گفت‌وگو با دکتر محسن شادمهری، فریبا پایروند ثابت/23

بررسی نجومی روِیت‌پذیری هلال ماه شوال 1430 در ایران، محمدرضا صیاد و سیدمحسن قاضی میرسعید/28

آسمان در این ماه (مهر 1388):

- اژدها هنوز بیدار است، حامد پورخرسندی و فائزه آقایی/30

- نقشه‌ی آسمان و پدیده‌های آسمان مهر 88 /32

- دیدار با سیارات در مهر 88، محمد حسین الماسی و فائزه آقایی/34

- شکارچیان هلال؛ عوامل مؤثر در روِیت‌پذیری هلال ماه (قسمت دوم)، علی ابراهیمی سراجی/35

نفس‌گیرترین رقابت رصدی ایران در کنار مقبره‌ی کورش هخامنشی، کاظم کوکرم/37

کسوف قرن، بابک امین‌تفرشی/40

پدر ناراضی سیاهچاله‌ها، ترجمه سلیمان فرهادیان/44

هفت کوتوله در اعماق آسمان، ترجمه شادی حامدی آزاد/50

زمین و آسمان از نگاه دوربین، امیرحسین ابوالفتح/52

داستان:هیچ‌کس ندانست، شهاب صقری/54

نجوم به زبان آدمیزاد: سرعت مداری و سرعت فرار، فاطمه عظیم‌لو/56

نمایه دوره هجدهم / 58

بازارچه‌ی نجومی و اشتراک/61

--------------------------------------------------------------------------------

سرمقاله‌

آن نقطه‌ی کوچک آبی‌

بابک امین‌تفرشی‌

زحل، ارباب حلقه‌‌های منظومه‌ی شمسی، تصویر جلد این شماره است. تصویری ویژه که از کنار هم چیدن بیش از 100 عکس فضاپیمای کاسینی خلق شده است. کاسینی در حالی این عکس‌ها را می‌گرفته که خورشید در پشت زحل قرار داشته و سبب تابش حلقه‌ها در تاریکی قرص سیاره شده است. تصاویر در طول موج‌های مرئی، فرابنفش و فروسرخ تهیه شده تا هم بخش‌های تاریک و هم بخش‌های درخشان در نور مرئی دیده شوند و سپس به کمک رنگ‌پردازی دیجیتال تصویری با رنگ‌های نزدیک به حالت طبیعی پدیده آمده است. اما تصویر روی جلد این شماره، که همسو با مقاله‌ی <منظومه شمسی؛ خانه‌ی کیهانی ما> انتخاب شد، مفهوم عمیقی در خود دارد؛ بسیار فراتر از عکس زیبایی از سیاره‌ی زحل.

در گوشه‌ی پایین چپ عکس، درست پس از مرز حلقه‌های اصلی، ...

--------------------------------------------------------------------------------

اخبار جهان :

- تُندباد استوایی روی تیتان‌

- آیا هابل آماده‌ی کار است؟

- مدال آزادی برای استفان هاوکینگ‌

- چشمان بزرگ اسپانیا رو به آسمان گشوده شد

- نمای مدارگرد مریخ از دهانه‌ی برخوردی‌

- یَدالجوزا: اَبَرستاره‌ی تُندمزاج‌

- کپلر به وعده‌اش عمل کرد

- موناکی خانه‌ی تلسکوپ 30 متری می‌شود

- دورترین اَبَرنواَختر غول‌پیکر کشف شد

- آغاز گرفت اپسیلون-ارابه‌ران‌

- سرنخ‌هایی از گذشته‌یمریخ در شهاب‌سنگ مریخی‌

- بایگانی اینترنتی از فیزیک‌دانان افسانه‌ای‌

اخبار ایران :

- برگزاری شب رصدی ماهنامه‌ی نجوم در اوج بارش شهاب برساووشی‌

- <صلح ستارگان>

پرنده‌ی صلح را میان هند و بنگلادش به پرواز درآورد

- گزارش رصد کسوف جزئی از انجمن نجوم خیام زاهدان‌

- صلح ستارگان در مجمع عمومی انجمن بین‌المللی نجوم‌

- برگزاری همایش میراثِ نجوم رِی در دوره‌ی اسلامی‌

--------------------------------------------------------------------------------

کیهان‌شناسی نوین:  برهم کنش نظر و رصد

رضا منصوری

ابزارهای جدید آزمایشگاهی و رصدی و دقت آنها همواره نقش اساسی در پیشبرد علم داشته‌‌اند. جدول‌های کتاب صورالکواکب، زیجِ الغ‌بیک، و جدول‌های نجومی تیکو بِراهه نمونه‌ی قدیمی نقش ابزارها در پیشبرد علم‌اند و نمونه‌های عصر جدید از دوربین گالیله تاکنون نیز فراوان‌اند. اما آیا این تنها سخت‌افزارها هستند که ساخت آنها تعیین‌کننده در پیشرفت علم است؟ مفهوم‌سازی و نظریه‌پردازی چه نقشی دارد؟ آیا پیشرفت علم بدون هریک قابل تصور است؟

تعامل نظر و عمل، تقابل نظر و عمل، و برهم‌کنش نظر و تجربه ترجیع‌بندهای کلیشه‌شده‌ای است که زیاد می‌شنویم: باید اهل عمل بود، نظر به چه کار می‌آید؛ به عمل کار برآید به سخندانی نیست. این‌گونه عبارت‌های قصار را می‌شناسید و لابد می‌توانید چند نمونه‌ی دیگر از همین مضمون‌ها را مثال بزنید. این کلیشه‌ها در علم معنایی بنیادی دارند و نمی‌توان از کنارشان به‌راحتی گذشت. این مضمون در علم با عبارت برهم‌کنش یا تعامل نظریه و تجربه بیان می‌شود که در نجوم و کیهان‌شناسی رصد به جای تجربه و آزمایش می‌نشیند. در سیصد سال اخیر پس از نیوتون آموخته‌ایم که در علم نوین نظریه و تجربه، یا نظریه و رصد، از یکدیگر جدایی‌ناپذیرند؛ توا‡مان به آنها نیاز داریم، هر یک به رشد دیگری کمک می‌کند، و متفقاً تعیین‌کننده‌ی علم نوین‌اند. کیهان‌شناسی نوین شاید بهترین مثال برای این برهم‌کنش و تأثیر متقابل میان نظر و عمل باشد.

تلسکوپ‌ها از گالیله تا دهه‌ی ...

--------------------------------------------------------------------------------

منظومه‌ی شمسی؛ خانه‌ی کیهانی ما

منصور وصالی

هنگامی که از منظومه‌ی شمسی صحبت می‌شود، معمولاً خورشید، سیارات و قمرهای آنها به ذهن می‌آید. این تصور عمومی درباره‌ی منظومه‌ی شمسی شاید عمدتاً به علت نحوه‌ی معرفی آن در دوران مدرسه است. اما، حتی در نظر گرفتن اجرامی مانند سیارک‌ها، دنباله‌دارها و شهاب‌واره‌ها، که آنها نیز از اعضای منظومه‌ی شمسی‌اند، به معنای تصویری کامل از منظومه‌ی شمسی نیست. پس <منظومه‌ی شمسی چیست؟> یا شاید باید بپرسیم، <تا کجاست؟> اصلاً، معیار ما برای تعریف منظومه‌ای ستاره‌ای چیست؟ در این مقاله نگاهی قدری دقیق‌تر خواهیم انداخت بر آنچه منظومه‌ی شمسی می‌نامیم‌اش.

زمانی خانه‌ی ما فقط زمین بود؛ تک و تنها و منحصربه‌فرد. بقیه آسمان بود. زمین قوانین خودش را داشت و آسمان، با تمامی آنچه آن را تشکیل می‌داد، قوانین خودش را. زمین ساکن بود و هفت گوی بلورین، که آسمان را تشکیل می‌دادند، در نظمی ظاهری به دور آن می‌گشتند. در این دوران اصولاً هیچ فرقی بین خورشید، سیارات، ماه، و حتی ستاره‌ها وجود ندارد. البته، تفاوت‌ها وجود دارند. اما، ظاهری‌اند: خورشید درخشان است، ماه گاهی چراغ آسمان است و گاهی پیدایش نیست، سیاره‌ها اجرام سرگردان آسمان‌اند، و ستاره‌ها نقاط درخشان آسمان. اما، با همه‌ی اینها، آنها آسمان‌اند و زمین، زمین. بنابراین، در این دوران منظومه‌ی شمسی‌ای وجود ندارد و خانه‌ی ما فقط زمین است و، البته، مرکز عالم!

اما، دوران عوض می‌شود، آن هم برای ...

--------------------------------------------------------------------------------

سیاهچاله‌های کوانتومی‌

برنارد کار و استیون گیدینگز

به زودی فیزیک‌دانان ممکن است در آزمایشگاه موفق به ساخت سیاهچاله شوند.

از حدود 80 سال پیش که فیزیک‌دانان موفق به ساخت شتاب‌دهنده‌های ذرات شدند، این شتاب‌دهنده‌ها نه‌تنها هیچ‌وقت آنها را ناامید نکرده‌اند بلکه از حقایق بسیاری در دنیای زیراتمی، مانند شکافت اتم‌ها، تغییر ‌شکل عناصر، ایجاد پادماده و تولید ذراتی که تا به حال در طبیعت دیده نشده بودند، پرده برداشته‌اند. اگر بخت با آنها همراه باشد، به‌زودی در برخورد‌دهنده‌ی بزرگ هادرون(LHC) ، که در آزمایشگاه اروپایی تحقیقات هسته‌ای در ژنو (سِرن) واقع شده است، موفق به کشفی می‌شوند که تمام موفقیت‌های پیش را در سایه‌ی خود پنهان می‌کند؛ در کنار سایر پیش‌بینی‌ها،  این شتاب‌دهنده‌ ممکن است یکی از معماوارترین اجرام دنیای خلقت را تولید کند: سیاهچاله‌ها.

وقتی نام سیاهچاله را می‌شنویم عموماً دیوهای ...

--------------------------------------------------------------------------------

از نجوم غیر‌حرفه‌ای تا نجوم حرفه‌ای‌

گفت‌و‌گو با محسن شادمهری، دکتری اخترفیزیک

فریبا پایروند ثابت‌

محسن شادمهری در سال 1353 در مشهد متولد شد. تحصیلات ابتدایی و دانشگاهی خود را در مشهد به پایان رساند. وی هر سه مدرک کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری خود را از دانشگاه فردوسی مشهد اخذ کرده است. در اواخر دوره‌ی دکتری به مکزیک رفت و برای مدتی در مؤسسه‌ای تحقیقاتی فعالیت کرد. سپس در بهمن سال 1380 از پایان‌نامه‌ی دکتری خود، که درباره‌ی شکل‌گیری ستاره‌ها بود، دفاع کرد. پس از آن عضو هیئت علمی دانشگاه مشهد و در همان‌جا مشغول به کار شد. در این مدت به کار تدریس و فعالیت‌های دانشگاهی و همچنین ادامه‌ی همکاری‌های علمی با دوستان مکزیکی خود پرداخت. در سال 1385 به دانشگاه ایرلند(Dublin City University)  رفت و در دانشکده‌ی علوم ریاضی، دانشگاه DCU  مشغول به فعالیت شد. این‌گونه مراکز در کارهایی از فیزیک که جنبه‌ی نظری دارد و با مشاهدات و تجربه سروکار ندارد، فعالیت می‌کنند. اخترفیزیک نیز یکی از زمینه‌های کاری این مرکز است. دکتر شادمهری حدود 2 سال در آنجا مشغول به فعالیت بود. سپس به دانشگاه ملی ایرلند رفت و در بخش ریاضی‌-‌فیزیک آن، که طبیعتاً تحقیق در مطالعه‌ی اخترفیزیکی نیز یکی از کارهایشان است، آغاز به کار کرد. از آن هنگام تا‌کنون در این مؤسسه‌ی کوچک، که حدود ده تا دوازده نفر عضو دارد، به کارهای علمی و تحقیقاتی در زمینه‌ی اخترفیزیک ادامه می‌دهد. این مصاحبه زمانی با ایشان انجام شد که، برای سخنرانی در مرکز تحقیقات فیزیک نظری و ریاضیات(IPM) ، به تهران دعوت شده بود ...

--------------------------------------------------------------------------------

بررسی نجومی رؤیت‌پذیری هلال ماه شوال 1430 در ایران‌

محمدرضا صیاد و سید محسن قاضی میرسعید

اعضای هیات مؤسس گروه غیرحرفه‌ای روِیت هلالUGCS))

در این مقاله برای پیش‌بینی وضع روِیت‌پذیری هلال ماه شوال 1430 در ایران از روش <گروه 70 نقطه‌ای برای بررسی نجومی روِیت‌پذیری هلال ماه در ایران> استفاده شده است. در این روش، بر روی چهارضلعی محیط بر نقشه‌ی ایران، 70 نقطه‌ی جغرافیایی با گام‌های 1 درجه انتخاب شده است. مختصات جغرافیایی نقاط مذکور به شرح زیرند:

- نقاط جغرافیایی به شماره‌های ...

--------------------------------------------------------------------------------

نفس‌گیرترین رقابت رصدی ایران در کنار مقبره‌ی کورش هخامنشی‌

کاظم کوکرم

116 رصدگر زبده‌ی اعماق آسمان در شرایطی سومین رقابت صوفی را برگزار کردند که نورافکن‌های مقبره‌ی کورش و کاخ اختصاصی او در پاسارگاد در شب 27 مرداد خاموش شد. برندگان این رقابت عصر روز بعد جوایز خود را طی مراسمی باشکوه در محوطه‌ی سالن نور و صدا در مجموعه‌ی باستانی تخت جمشید دریافت کردند.

پاسارگاد سرزمینی است که، بیش از هر جای دیگر ایران، یادآور شکوه و عظمت تمدن ایران باستان است. جای‌جای این منطقه با سنگ‌های تراش‌خورده‌ای که حاصل کار استادان سنگتراش گمنام در عصر هخامنشی و ساسانی بوده زینت داده شده است. عبدالرحمن صوفی رازی، که امروز رقابت صوفی به پاسداشت کوشش‌های علمی او در رصد آسمان برگزار می‌شود، زمانی در این سرزمین روزگار گذرانده و امسال، که سال جهانی نجوم است، پس از گذشت هزار سال از فعالیت‌های علمی او، فرزندانش از همین آب و خاک در استان فارس و در پاسارگاد گرد هم جمع شدند تا رقابت مسالمت‌آمیزی را به یادبود فعالیت‌های علمی او برگزار کنند. پاسارگاد جایی است که اکنون بیش از هر جای ایران مردمانش نجوم می‌دانند و از این نظر شهرت جهانی دارد و با این وصف شاید هیچ جای ایران برای برگزاری رقابت صوفی مناسب‌تر از پاسارگاد نباشد.

رقابت صوفی رقابتی است که  ...

--------------------------------------------------------------------------------

کسوف قرن‌

بابک امین‌تفرشی

گزارشی از رصد طولانی‌ترین خورشیدگرفتگی قرن بیست‌ویکم‌

قرن بیست‌ودوم پیش از میلاد است. در شهر باستانی یانشی در کنار رود لو واقع در چین غوغایی به پاست. مردم در کوچه‌پس‌کوچه‌ها هراسان می‌دوند و پادشاه نگران از آینده‌ی حکومت خود به هلال باریک خورشید خیره شده است. چیزی تا گرفت کلی نمانده است. مهر جان‌بخش جای خود را به تاریکی می‌دهد. اژدهای پلید بازگشته است. چه بر سر او و مردمانش می‌آید؟ اما ترسیده‌تر از پادشاه دو اختربین دربار، هِسی و هو، هستند که ظهور خورشیدگرفتگی بی‌شک پایان زندگی آنهاست. در چین باستان گرفت‌های خورشید پدیده‌ای مهم و سرنوشت‌ساز بود که اختربینان دربار یا باید آن را به‌درستی پیش‌بینی می‌کردند یا بر سر دار می‌رفتند. اما 4200 سال پیش دانش اخترشناسی -که آن زمان با طالع‌بینی و اختربینی آمیخته بود- دوران کودکی خود را سپری می‌کرد و پیش‌بینی دقیق گرفت‌ها هنوز ممکن نبود. دوره‌های 18 ساله‌ی کسوف‌ها، که به نام ساروس (تکرار در زبان بابلی) می‌شناسیم، بعدها در بابل باستان کشف و دنبال شد. به این ترتیب، کهن‌ترین ثبت خورشیدگرفتگی در تاریخ بشر داستان تلخ مرگ دو اختربین بدبخت در چین بود. بیش از 4200 سال از آن زمان گذشته است و در نخستین سال‌های قرن بیست‌ویکم سایه‌ی ماه گرفت تاریخ‌ساز دیگری را به سرزمین اژدها می‌آورد.

این بار میلیون‌ها نفر از ماه‌ها قبل ...

--------------------------------------------------------------------------------

نگاهی به تاریخچه‌ی تکامل برخی مفاهیم اخترفیزیکی‌

پدر ناراضی سیاهچاله‌ها

یرِمی برنشتاین‌

معادله‌های گرانش آلبرت اینشتین مبنای نگرش نوین به سیاهچاله‌هاست، هر‌چند که خود اینشتین در اصل از این معادله استفاده کرد تا نشان دهد ممکن نیست چنین اجسامی وجود داشته باشند.

برخی اوقات دانشمندان بزرگ میراثی از خود به جای می‌گذارند که نه‌تنها از تصورات طرفداران‌شان پیش می‌افتد، بلکه حتی از قصد خود آنها نیز فراتر می‌رود. یکی از مثال‌های گفتنی در این زمینه، پیشرفت‌های اولیه‌ی نظریه‌ی سیاهچاله‌ها و مهم‌تر از همه نقشی است که آلبرت اینشتین در این پیشرفت داشت. آلبرت اینشتین در سال 1318/1939 مقاله‌ای را با عنوان رعب‌انگیز <درباره‌ی سامانه‌‌های ایستا با تقارن کروی شامل چندین جرم گرانشی>  در نشریه‌ی سالنامه‌ی ریاضیات ‌(Annals of Mathematics) منتشر کرد. اینشتین در این مقاله در جستجوی راهی بود تا ثابت کند که وجود سیاهچاله‌ها -‌اجرام فضایی که آنقدر چگال‌اند که حتی نور نمی‌تواند از گرانش آنها فرار کند-  غیر‌ممکن است.

اما طنز روزگار آن است که اینشتین ...

--------------------------------------------------------------------------------

هفت کوتوله در اعماق آسمان‌

ریچارد جکیل‌

جالب است که حتی تلسکوپ‌های کوچک می‌توانند این هفت کهکشان کوتوله را آشکار کنند.

رصدگران عاشق کهکشان‌های باشکوه مارپیچی و کهکشان‌های نامنظم‌اند. اما این روزها کهکشان‌های کوتوله توجه بیشتری به خود جلب می‌کنند. آنها کوچک‌ترین کهکشان‌های شناخته‌شده‌اند و پُرجمعیت‌ترین گروه. اخترشناسان بیشتر آنها را در همین چند دهه‌ی گذشته کشف کرده‌اند. گذشته از اینکه آنها کهکشان‌هایی کوچک و ساکن باشند، بسیاری از آنها داستان‌های جذابی دارند. اینجا می‌خواهم هفت کهکشان کوتوله‌ی شاخص را برای رصد به شما معرفی کنم.

در میان میلیاردها کهکشان عالم، ...

--------------------------------------------------------------------------------

داستان‌

هیچ‌کس ندانست‌

شهاب صقری‌

<این داستان صرفاً بر مبنای تخیل نویسنده‌ی آن نگاشته شده است و سندیت تاریخی ندارد.>

چهار اسب قبراق، کالسکه را در جاده‌های گل‌آلود حومه‌ی بریستول به پیش می‌راندند. بارانی که از شب پیش به‌آرامی باریدن گرفته بود، در دو ساعت اخیر شدیدتر می‌بارید. دانه‌های درشت باران بر شیشه‌های کالسکه می‌‌کوبید و هر قطره مسیر خود را بر آن طی می‌کرد. از بیرون که نگاه می‌کردی، درون‌ کالسکه از هیچ‌کدام از پنجره‌ها دیده نمی‌شد؛ این، فقط به سبب قطره‌های باران و لکه‌های گل روی شیشه‌ها نبود، بلکه تمام پنجره‌ها را پرده‌هایی از مخمل سرخ از درون پوشانده بودند. ظاهر آراسته و رنگ‌آمیزی دقیق‌ کالسکه، که ترکیبی چشم‌گیر از زرشکی، طلایی و سیاه بود، نشان از اشرافیت صاحب آن داشت.

کالسکه در کنار راه باریکی متوقف شد...

--------------------------------------------------------------------------------

نجوم به زبان آدمیزاد

سرعت ‌مداری و سرعت فرار

فاطمه عظیم‌لو

چرا ماه روی زمین نمی‌افتد؟ این پرسش از دیرباز در ذهن بیشتر مردم بوده است. این روزها، علاوه بر ماه، تعدادی قمر مصنوعی نیز به دور زمین در گردش‌اند. این ماهواره‌ها چگونه سطح زمین را ترک کرده‌اند و در مدار زمین قرار گرفته‌اند؟

اگر توپی را موازی سطح زمین پرتاب کنید، چه اتفاقی می‌افتد؟ توپ کمی جلوتر روی زمین می‌افتد. اگر توپ را با سرعت بیشتری پرتاب کنید، کمی جلوتر روی زمین می‌افتد. اگر سرعت توپ بسیار زیاد باشد، ممکن است مانند موقعیت (د) در شکل 1 توپ از مدار زمین خارج شود. اگر سرعت اولیه مقداری بین وضعیت (د) و (ب) داشته باشد، در سرعتی خاص، توپ به دور زمین می‌گردد. علت گردش ماه به دور زمین هم همین است. سرعت مداری ماه، مقدار مشخصی است که برای نگه داشتن آن در مدار زمین مناسب است. اگر سرعت مداری ماه بیشتر شود ماه از زمین دور می‌شود و اگر سرعت آن کم شود ماه در مسیری مارپیچی روی زمین سقوط می‌کند... 

احسان مهرجو

منبع پایگاه خبری ماهنامه نجوم